KULTURA || ISTORIJA GORANACA

Celokupna tzv. "torbeška grupa" (Gora, Župa, Reka, Golo Brdo, Drimkol) bila je u proteklom periodu izložena pritiscima i svojatanjima gotovo sa svih strana. Skoro svi autori i oni srpski i oni bugarsko-makedonski, "islamizaciju" ovog naroda doživljavaju kao katastrofu. Isti ili sličan stav prema ovom pitanju imaju i pojedini autori koji pripadaju ovom korpusu (Limanovski, Hasani i dr.) i koji se prosto utrkuju u traženju paganskih motiva u običajima i toponimiji sve sa namerom da pokažu na istorijske korene i veze sa narodima prema kojima oni gaje simpatije.
Vek koje je ostao iza nas u Gori je bio ispunjen istorijskim događajima i prilikama koje su označavale uspon i pad, negiranje i omaložavanje, svojatanje i odbacivanje, pretnje i zloupotrebe, manipulacije i seobe, ratove i mirove. 
Posle propasti Osmanlijske Turske (1912), Goru su pohodile mnoge vojske i paravojske sa svih strana - i bugarske i srpske, i nemacke i austro-ugarske, i italijanske i albanske.

U XX veku Gora je živela u više država - Turskoj, Albaniji, Srbiji, Jugoslaviji, Makedoniji. Danas najveci dio Gore pripada Kosovu (18 sela), manji deo pripada Albaniji (9 sela), dok se dva sela nalaze u Makedoniji. Bila je u kraljevini i komunizmu - onom Titovom ali i Enverovom. Godinama se pljuvalo na Boga, ali su se gradile i velelepne džamije. Nit vere se tanjila, ali se nikada nije sasvim prekidala. Uvek je ostajalo po neko zrno iz kojega su, kad u to niko nije verovao, nicali novi izdanci. 
Gora se više puta praznila, ali se obnavljala i iznova punila. Reke muhadžira su se kretale put juga i istoka, ali i put severa i zapada. Bilo je straha i plača, ali je bilo i svadbi i veselja. Bilo je lutanja i grešaka u sudbonosnim trenucima, bilo je i nacionalne mimikrije i podaničkog mentaliteta. Bilo je svega što može zadesiti jedan siromašan i gurbedžijski kraj. Bile su bolesti i gladi, bile su i zadruge i Enverovske kooperative. Bilo je eksperimentisanja sa ljudima i "kloniranja mozgova" i bilo je previše promašaja. 

POREKLO STANOVNIKA GORE

Mnogi naši ljudi često postavljaju pitanje i traže odgovor o poreklu stanovnika Gore. Ovo pitanje postavljaju obični ljudi ali i intelektualci (ili oni koji se tako osećaju). Nikada ne dajemo kratak odgovor, jer takvog odgovora i nema. Uvek pokušavamo da postavimo u istorijske okvire, da ukažemo na balkansku istorijsku maglu. Jer na ovim je prostorima dolazilo do velikih pomeranja stanovništva. Mnogi su narodi vremenom nestali. Ostali su samo tragovi u toponimiji ili samo u istorijskom sećanju. U svakom narodu na ovim prostorima ima više slojeva i razlicitih etničkih naslaga i nigde stvari nisu sasvim jasne. Uvek postoji opasnost, ukoliko date kratak odgovor, da se nađete u situaciji iz koje se ne možete lako izvući. Samo nekoliko pitanja o sudbini nekih balkanskih naroda: Gdje su Kumani, Pecenezi i Hazari? Šta je sa Aromunima, Turcima-Jurucima, Tatarima? Kakva je sudbina Bogumila i pokreta kojem su pripadali? Torbeši i Pomaci i njihova veza sa bogumilskim pokretom? Mogu li se iz istorijskog pamćenja izbaciti vekovi turske vladavine na ovim prostorima (1445-1912)? Period pre dolaska Turaka i dva veka bugarske dominacije na Balkanu, pomeranje stanovništva tokom krstaških ratova i prodor Arapa u Evropu? Zagonetnost nišan-ploče na mličkoj džamiji? Pitanja je, zaista, mnogo i odgovor nikada ne može biti jednostavan. 
Ovde ćemo govoriti samo o onome što se u Gori dešavalo tokom XX veka i samo retko ćemo napraviti izlet u prethodne periode, ukoliko je to neophodno. Da bi se bavili nekom ozbiljnijom analizom, potrebno je još izvora i dokumenata iz turskih i drugih arhiva koji nam u ovom trenutku, nažalost, nisu dostupni. Nije nama namera da pišemo politički traktat niti da pripremimo teren za nekakvu asimilaciju, što je mnogim autorima do sada bio jedini cilj. Mnogi od njih su polazili od velikodržavnih pozicija i pripremali teren političarima za buduće planove i odluke. 
Dakle, kao što smo na početku rekli, celokupna tzv. ,,torbeška grupa" (Gora, Župa, Reka, Golo Brdo, Drimkol) bila je u proteklom periodu izložena pritiscima i svojatanjima gotovo sa svih strana. Skoro svi autori, i oni srpski i oni bugarsko-makedonski, islamizaciju" ovog naroda doživljavaju kao katastrofu. Isti ili slican stav prema ovom pitanju imaju i pojedini autori koji pripadaju ovom korpusu (Limanovski, Hasani i dr.) i koji se prosto utrkuju u traženju paganskih motiva u obicajima i toponimiji sve sa namerom da pokažu na istorijske korene i veze sa narodima prema kojima oni gaje simpatije. Svi oni zaboravljaju da se istorija nikada ne ponavlja i ne kreće unazad. Ako se nešto i ponovi, onda to nije original već surogat bez budućnosti. Proces nastajanja i formiranja nacija u svetu, a posebno na Balkanu, još traje i kreće se unapred. Svi pokušaji zaustavljanja ili revizije ovog procesa osuđeni su na neuspeh. Pet vekova u islamu i nekoliko vekova pre toga u bogumilstvu su veliki period da bi neko mogao da se igra sa istorijom i da je prilagođava svome ukusu. 
Pomenuti Nijazi Limanovski u knjizi ,,Islamska religija i islamizirani Makedonci' piše: ,,Zbog vjerskog fanatizma i zabluda pojedini socijalni slojevi medu Makedoncima,muslimanima koji se uglavnom nalaze na nižem prosvjetno-kulturnom nivou, izloženi su stalnim pritiscima iz neprijateljskih pobuda. Cilj ovih presija je da se izjednači vjerska i nacionalna pripadnost, tačnije, da ovakav kurs ostane vječno pravilo. Naime, to je trajni interes neprijateljski orijentisanih sila, vjerskih dogmatika i zaslijepljenih muslimanskih fanatika koji po svaku cijenu žele da vrate točak istorije." Ova knjiga je objavljena još 1989. godine pre nego je započeo raspad bivše Jugoslavije. 
U ovom tekstu ćemo se više suočavati sa trenutnim stanjem nego traganje za nekom apsolutnom istinom koja u ovakvim situacijama i ne postoji. Mnogi brojniji i ,,stariji" narodi imaju problema sa svojom prošlošcu i nacionalnom identifikacijom, a kamoli mi koji smo negirani i osporavani od gotovo svih, pa čak i od ljudi iz sopstvenog korpusa. 
Pokušacemo, koristeći autore koji su nam dostupni, da damo malo više svetla putujući kroz balkansku maglu. Najdostupniji su nam bili srpski, bugarski i makedonski autori, dok manje albanski i turski koji su se i inače manje bavili ovom problematikom. I opet, u zavisnosti od nacionalne pripadnosti autora, Gora je prikazivana i bila predmet svojatanja. Njeni stanovnici su i Bugari i Srbi islamske veroispovesti i Makedonci muslimani i Albanci i Turci. Ponekad su Gorani i Torbeši, a cesto i neopriedeljeni. Njihov je jezik srpski i bugarski i makedonski, sve u zavisnosti od ugla posmatranja. 
O Gori su pisali autori iz gotovo svih balkanskih zemalja, pa i šire. Od srpskih autora pisali su: M. Lutovac, J. Cvijic, J. Hadživasiljevic, J. Trifunovic, M. Milojevic i mnogi drugi. U pojedine projekte su bile ukljucene i citave nacionalne institucije - instituti i Akademija nauka. Od bugarskih autora pisali su: V. K'ncov, J. Ivanov, St. Šiškov, S. Selišcev, E. Milanov i drugi. 
Od makedonskih autora pisali su: B. Ristovski, F. Kavajev, G. Palikruševa, A. Stojanovski, B. Vidoevski, N. Limanovski i dr. Od albanskih autora pisali su: S. Pulaha, N. Dokle, Sh. Hoxha, H. Meleqi i dr. 
O Gori je pisao i ruski konzul u Prizrenu I. S. Jastrebov, kao i Dankinja Birte Trerup. I danas mnogi predstavnici međunarodnih organizacija prisutnih na Kosovu pokazuju veliko interesovanje za ovaj kraj i ove ljude. Ne znamo šta ih toliko privlači, možda arhaičnost a možda i znatiželja izazvana od suseda. 

PRVA DECENIJA XX VEKA

U XX veku žitelji Gore ulaze kao deo Otomanske Turske ne sluteći šta ih sve očekuje u godinama koje dolaze. Većina stanovnika je orjentisana na stočarstvo, pre svega, na nomadsko ovčarstvo, jer Šar planina pruža izvanredne mogućnosti za ljetnju ispašu. I dalje, tokom zimskih meseci, veliki broj krupnijih stočara (čaja) svoja stada goni u Makedoniju, Grčku pa i Anadoliju, jer nisu u stanju da obezbede hranu za svoju stoku. Broj ovaca u Gori na pocetku veka je na desetine hiljada, možda i celih sto hiljada. Brojka od milion ovaca, koju u svojoj Autobiografiji pominje Petar Kostić Prizrenac, svakako je preuveličana i pored činjenice da je cela Gora u ovo vreme broji tridesetak sela. 
Pored stočarstva dobar deo stanovništva bavi se i zanatima. Osim starih zanata za lokalne potrebe (kovački, grnčarski, puškarski) javljaju se i novi isključivo vezani za pripremanje hrane - poslastičarski, buregdžijski, kulinarski (ašcije). Počinje novi vid gurbeta, različit od nomadskog stočarenja. Muški sposobni članovi porodice odlaze po čtavom Balkanu pa i šire, dok žene i deca ostaju kod svojih kuća čime se održava kompaktnost zajednice. Stvaraju se kolonije zanatlija koncentrisane prema selima iz kojih dolaze pečalbari. Tako Borjani odlaze u Bosnu, Brođani u Skoplje, Solun i Istambul, Rapčani i Kruševljani u Sofiju i druge bugarske gradove, Šištevljani u Skenderiju (Aleksandriju) i, kako oni kažu, Misir (Egipat). Značajno je to što se većina gurbedžija vraća u svoj zavičaj (memljećet) tako da se porodica ne raspada i održava se ekonomska sigurnost stanovništva. Poslednje godine turske vladavine zapamćene su kao snošljive i kao ,,blagostanje" u poređenju sa godinama koje dolaze tokom balkanskih ratova i Prvog svetskog rata. 

DOGAĐAJI I PRILIKE

Torbeš,jedan je od naziva za Bogumile, pored već poznatih - Babuni, Katari, Albižani, Kududeri (postoji toponim Kuduđer kod Šištevca). Bogumili su posebno proganjani tokom XII i XIII veka i u bugarskoj i u srpskoj državi. 
Najveći masakr je izvršen u Restelici gde je ubijeno 13 meštana (i danas o tome svedoče mezarluci Javori), u Kruševu je ubijeno 9 članova porodice Mula Arifa među kojima i dvoje dece od po nekoliko godina. Kasnije se, 1959. godine, kompletna porodica Gazi (sin i unuci Mula Arifa) iselila u Tursku gde i danas živi. U Brodu je na mestu Zdražejec, takođe, izvršen masakr i ubijeno desetak meštana. 

Prvih godina novoga veka Goru najprije zahvataju velike epidemije - najvjerovatnije boginje. Bilo je to 1901. ili 1902. godine kada je u mnogim selima umiralo i po nekoliko ljudi na dan. Epidemija je bila tako masovna da su mrtvi ukopavani po baštama ili na obodu sela a dženaze su nosile i žene, mada to nije u islamskoj tradiciji. Veća epidemija je zahvatila Goru krajem XVII veka kada su pojedina sela bila zapaljena i uništena (bila je to kuga, u narodu poznata kao crna ćuma). Danas živi legenda da je na pojedinim mestima nekada bilo selo, kao Glavnik, Gušavce i sl. Pouzdano se zna da su u tom periodu formirana i dva sela na drugoj strani Šare - Urvić, Jalovjane kao goranska subgrupa (danas u Makedoniji). Najveći deo stanovnika pomenutih sela zna da su porijeklom iz Borja, Restelice, Kukaljana i drugih sela sa ove strane planine. 
Nemamo pouzdanih podataka da je na početku veka u Gori radila neka škola, ali znamo da je gotovo u svim selima bilo mekteba (mejtepi) a u Restelici i ruždija. U to vreme Gora je imala tri hafiza - hafiz Ibrahim iz Leštana, hafiz Mehmed iz Radeše i hafiz Mehmed iz Broda. Bilo je učenih alima koji su završili medresu u Prizrenu, Skoplju i Istanbulu. Sva sela su imala džamije, što potvrđuju i neki autori koji su posetili Goru u to vreme. Pod uticajem derviša iz Prizrena i u Gori su na početku veka delovali derviški redovi koji su prestali sa radom tokom perioda komunizma. Mada ovaj fenomen nije dovoljno određen, ipak pouzdano znamo da su u Brodu, Restelici, Radeši, Zlipotoku i nekim drugim selima postojali "tarikati" ("šehoji"), mada nam nije poznato kojem su redu pripadali. 
Sigurno je da je u ovom periodu bilo dosta pismenih i učenih ljudi koji su ostavili pisanih dokumenata o tom, ali i o ranijim vremenima. Međutim, potrebno je pretražiti skromne biblioteke po našim džamijama kao i neke porodične biblioteke koje svakako postoje. Pored prepisa knjiga, verovatno da ima i nekog subjektivnog zapisa koji može dati više svetla na turski period koji je najznačajniji deo u našoj ukupnoj istoriji. 
Sve do 1912. godine, pa i kasnije, stanovnici Gore se u nacionalnom pogledu poistovečuju sa Turcima ("A si Turčin, a što si?"). Mada se ova identifikacija, pre svega, vezuje za versku pripadnost i označava pripadnost islamu, ona u sebi sadrži i elemenat pripadnosti turskoj državnoj zajednici. Jer, gotovo petsto godina turske vladavine je u narodu stvorilo osecaj zaklona i sigurnosti. Osim pomenute, u narodu su u upotrebi i još neke odrednice kao "našinec", Torbeš i geografska odrednica Goranin. 
Ovde ćemo se više zadržati na odrednici Torbeš koja se vezuje i za druge regije na jednom širem planinskom prostoru Kosova, Albanije i Makedonije. Pošto ova odrednica često ima i pežorativni karakter, upućuje na zaključak da su je stvorili susedni narodi, jer niko neće za sebe koristiti naziv koji sadrži i najmanji elemenat pogrde. Takođe se dosta manipuliše i poreklom reči Torbeš. Mnogi je vezuju za period islamizacije, mada je najprihvatljivije vezivanje imena Torbeš za bogumilstvo. Bugarski naucnik Jordan Ivanov je na početku veka zapisao: "Oblast Gora leži izmedu Šare i Koritnika uz pritoke reke Ljume. Celu kotlinu naseljava staro bugarsko stanovništvo Gorani, Goralije koji su u XVII i XVIII veku bili primorani da prime muhamedanstvo. Poznati su pod imenom Torbeši, dobijenom od susednih Bugara. Gorani, pak, sami sebe zovu Turcima, dok u internom razgovoru priznaju da se zovu Torbeši i da su staro mesno stanovništvo bugarskog roda koji su islamizirani, tj. primili muhamedanstvo. Gorani-Torbeši kući govore bugarski jezik". (J. Ivanov, Makedonski pregled 4, Sofija, 1925.) Ovakvo tumačenje nije jedino i prisutno je kod vecine bugarskih autora iz ovog pa i kasnijih perioda. 
Najvjerovatnije, naziv Torbeš potiče iz ranijeg vremena, tj. iz perioda širenja bogumilskog pokreta na Balkanu. Ovu tezu zastupa i Nazif Dokle, inače i sam poreklom iz albanskog dela Gore. Mislim da je Torbeš jedan od naziva za Bogumile, pored već poznatih - Babuni, Katari, Albižani, Kududeri (postoji toponim Kududer kod Šištevca). Bogumili su posebno proganjani tokom XII i XIII veka i u bugarskoj i u srpskoj državi. Obračun sa njima je bio surov, pa su bili primorani da se sklanjaju i beže u planinske i skrovite predele kakvi su oni u kojima danas žive Torbeši. Bogumili su najveće utocište našli u Bosni u vreme Kulina bana, gde postaju državna religija. Njihov progon traje i tokom kasnijih vekova, pa tako u 85. clanu Dušanovog Zakonika iz XIV veka stoji da će se najsurovije obracunati sa Babunima. Dolaskom Turaka na Balkansko poluostrvo, većina Bogumila je masovno primila islam koji je bio najbliži njihovom učenju. Verovatno se ovo dogodilo dobrovoljno, jer da je bilo prisile to bi se desilo na prostorima koji su bili bliže putevima i gradskim utvrdenjima u kojima je boravila turska vojska. Prema turskim defterima i popisu iz 1571. godine u Gori su 382 porodice islamizirane dok ih je u Ljumi 443. A poznato je da je većina sela u ovom periodu sa po desetak kuća. U Kruševu je bilo 14 muslimanskih porodica. Ovi podaci su suprotni od tvrdnji mnogih autora da je "islamizacija" u Gori trajala do sredine XIX veka. Potrebno je podrobnije istražiti turske deftere iz ovoga perioda. Mi ćemo u ovom tekstu pokušati da ukažemo na prisustvo različitih supstrata i višeslojnost u etnogenezi stanovnika Gore. 
Pitanjem nacionalnog izjašnjavanja žitelja Gore nakon odlaska Turske sa ovih prostora, bavićemo se kada budemo obrađivali te periode, svakako, koristeći poznate propisne rezultate. Bilo je prilagođavanja po tom pitanju sve u zavisnosti od situacije i prilika u kojima su se nalazili. Najveću nacionalnu kompaktnost i homogenost su pokazali od šezdesetih i devedesetih godina XX veka kada su se u gotovo stoprocentnom broju izjašnjavali kao Muslimani. Tako je bilo i na zadnjem popisu održanom 1991. godine kada se kao Muslimani izjasnilo 95,8 odsto stanovnika Gore. (U tom periodu Gora je vec bila zasebna opština). 

Balkanski ratovi (1912/1913)-početak agonije

Prvi balkanski rat je započeo 8. oktobra 1912. godine napadom Crne Gore prema Skadru. Srbija i Bugarska su objavile rat Turskoj 17., a Grcka 18. oktobra 1912. godine. Odlučujuća bitka je bila 23-24. oktobra 1912. godine kod Kumanova. Turska je doživela poraz na svim bojištima i prinuđena je na pregovore. Ugovor o miru je potpisan 30. maja 1913. godine u Londonu. Turska je ustupila svu teritoriju zapadno od linije Enos-Midija, a Albanija je formirana kao samostalna.

U jesen 1912. godine Goru zaposeda srpska vojska. Mnogi sa zebnjom i strahom doživljavaju promene. Igrom sudbine Gora se našla na poprištu oružanih sukoba koji su se vodili na liniji uspostavljanja granice izmedu Srbije i Albanije. Srpska vojska je vršila represalije prema albanskim pobunjenicima tokom uspostavljanja granice, ali ne samo prema njima vec i prema civilnom stanovništvu. O tome je sa ogorčenjem pisao Dimitrije Tucović u svojoj brošuri Srbija i Albanija - kritika zavojevačke politike srpske buržoazije. Bogumil Hrabak navodi reci jednog srpskog oficira iz 10. puka da su "još za vreme proterivanja diverzanata, arbanaška sela u Opolju bila izložena represalijama zbog ucešca toga življa u borbama protiv srpskih jedinica". 
U novembru 1912. godine srpska vojska je izvršila veliki pokolj nad albanskim stanovništvom Kosova, pa i šire, o čemu ima podataka u raznim dokumentima i novinskim zapisima u evropskoj štampi. Procjenjuje se da je u kosovskoj pokrajini ubijeno izmedu 12 i 25 hiljada Albanaca. I Lav Trocki je, kao dopisnik lista Kijevskaja misi, bio na licu mesta i razgovarao sa učesnicima događaja. Zbog svojih izveštaja bio je uskoro proteran sa Balkana. O surovim postupcima srpskog ekspedicionog korpusa pisao je i Kosta Novaković, koji je i sam kao vojnik proveo četiri meseca u Albaniji. 
Tokom ovih operacija za uspostavljanje granice prema Albaniji, srpska vojska je izvršila i nekoliko masakara nad nedužnim i preplašenim stanovništvom Gore. To je još više pojačalo nesigurnost i ubrzalo iseljavanje u Tursku, koje će u narednim godinama poprimiti dimenzije egzodusa. 
Najveći masakr je izvršen u Restelici, Kruševu i Brodu gde je ubijeno više desetine meštana. Zločini su se dogodili i u drugim selima Gore - Vraništu, Radeši, Globocici. U Globocici je ubijen seoski imam mula Karhriman. Svi ovi zločini su izvršeni sa jednim ciljem - da se stanovništvo zaplaši i u slučaju izjašnjavanja pred međunarodnim komisijama za granice, izjasni da želi da živi u Srbiji. 
U septembru 1913. godine izbila je albanska pobuna koja nije zaobišla ni Goru. Neki su istoričari ovo nazvali Trećim balkanskim ratom. Tucović je o tome pisao: "i kada je buna izbila, vlada je preko zastupnika ministra spoljašnjih dela izjavila da ce Arbanasi biti "primerno kažnjeni", buržoaska štampa je tražila istrebljenje bez milosti, a vojska je izvršavala. Arbanaska sela, iz kojih su ljudi bili blagovremeno izbegli, behu pretvorena u zgarišta. To behu u isto vreme varvarski krematorijumi u kojima je sagorelo stotinama živih žena i dece. I dokle su ustanici zarobljene srpske oficire i vojnike razoružali i puštali, dotle srpska vojska nije štedela ni njihovu decu, žene i bolesne". 
U jesen te godine izbila je i pobuna na Koritniku. Na čelu ustanika je bio cuveni Nail Dano iz Rapče koji je mnogo poznatiji u albanskoj nego u našoj istoriji. Značajan udeo u ovim događajima imao je i mula Rasim iz Zapoda. (O njemu je u "Kosovskom avazu" pisao Nazif Dokle). I u srpskoj istoriografiji pominju se ovi dogadaji i otpor na koji su nailazile srpske snage za uspostavljenje civilne uprave. Bogumil Hrabak pominje da je srpska vojska 1. oktobra 1913. godine vodila borbe sa arbanaškim četama "na prizrenskom sektoru", zatim kod goranskog sela Vraništa, gdje je "veoma snažan arbanaški pritisak paralisan", da bi se borbe i dalje vodile kod Lopuškog Hana. "Kod Vraništa su i sutradan (misli se na 2. oktobar 1913.) besno navaljivali Ljumljani, Macani i meštani Vraništa, ali su ih uvećane srpske trupe zaustavljale". 
Po zaposedanju ovih krajeva srpska uprava je izvršila popis stanovništva "preko policijskih i opštinskih vlasti još za vreme dejstvovanja Vrhovne komande, preko koje je Kraljevska vlada upravljala novim krajevima do završetka rata". Popisivači su išli od kuće do kuće, pa se ovaj popis može računati delimicno tačan. Prema ovom popisu, broj stanovnika kosovskog dela Gore je iznosio 12.331. Najvece selo je Brod sa 2.624 stanovnika, zatim Restelica sa 2.279, Zli Potok sa 914, Rapca (G. i D.) sa 711, dok je najmanje stanovnika imao Dragaš (Krakovište) svega 244. U albanskom delu najveci je Šištevec sa 1.230, zatim Borje sa 1.156, dok je najmanje stanovnika imao Orešek - 116. 
U poređenju sa podacima koje je 70-tih godina XIX veka izneo Jastrebov, u Gori je bilo približno isto stanovnika, mada je on navodio samo broj kuća. Tada je Brod imao oko 500 kuća, a Restelica 350, Rapca 170, Kruševo 118, Zli Potok 110, dok su sva ostala sela imala ispod 100 kuća, opet Dragaš najmanje - 30. U albanskom delu Gore najveći je Šištevec sa 210 kuća, zatim Borje sa 152, a najmanji su Orešek i Košarište sa po 24 kuće. Ove podatke navodimo da bismo napravili poređenje sa popisom stanovništva iz 1921. godine, nakon teških godina koje su usliedile tokom Prvog svetskog rata, kada se stanovništvo Gore gotovo prepolovilo.

 

Prvi svetski rat-veliki egzodus

 
Nikada se neće saznati koliko je ljudi stradalo zbog gladi i zuluma koji su činjeni sa svih strana. Pološkom kotlinom su tumarale izgladnele gomile ljudi tražeci spas i izbavljenje. Po zulumu su sada zapamćeni Bugari i haramije (pljackaši) koji su vršili strašne zločine. Ljudi su prodavali sve što su imali ne bi li nekako preživeli. Prodavali su nakit, posteljinu, stoku. Mnogi koji su se spustili u Tetovo, nikada se više nisu vratili. Produžili su put prema Turskoj. 
U celokupnoj istoriji Gore Prvi svetski rat ostaće zapamćen po najvećim stradanjima i muhadžirluku koji se dogodio tokom nekoliko ratnih godina. Gora se ponovo našla na udaru mnogih vojski i pljackaša koji su otimali i ono malo što se moglo išcupati od prirode. Tri ratne nerodne godine (1915-1917) su prosto desetkovale stanovništvo. Nikada se neće saznati koliko je ljudi stradalo zbog gladi i zuluma koji su činjeni sa svih strana.Mnoga su sela potpuno opustela. Prema popisu iz 1913. u kosovskom delu Gore je živjelo 12.331 stanovnika, dok je prema popisu iz 1921. bilo svega 7.177 stanovnika. Indeks smanjenja stanovnika iznosi 42 odsto. U sledećoj tabeli navešćemo samo sela u kojima je došlo do većeg smanjenja stanovništva kako bi se imala jasnija slika o masovnosti i karakteru egzodusa. 

SELA	br.stan/ 1913.	br.stan/ 1921.
Bačka	410	167
Brod	2.624	1.863
Globočica	607	391
Dikance	458	162
Zli Potok	914	264
Kruševo	405	126
Kukaljane	506	361
Orčuša	376	242
Restelica	2.279	745

U ostalim selima je broj stanovnika, takođe, smanjen, ali ne tako izraženo. Niti u jednom selu Gore 1921. godine nije bilo više stanovnika u poređenju sa 1913. godinom. U ovom periodu dogodio se prva seoba, a u kasnijim decenijama dogodice se još tri, tako da se XX vek u Gori može nazvati vekom seobe. 
Tokom Prvog svetskog rata iseljenički putevi su vodili na jug, prema Turskoj. Tako je bilo i 30-tih i 60-tih godina prošlog veka, za razliku od zadnjeg, posle rata na Kosovu 1999. godine, kada, gotovo, svi putevi vode na sever i zapad. 
Interesantno je to što se problematikom seobe iz Gore još niko nije bavio, a toliko je pisano o ovom kraju i bilo toliko manipulacija sa ovim ljudima. Nekome nije bilo u interesu da se pominju tamnije stranice iz naše istorije, jer bi za to morao neko biti okrivljen. Jer ljudi ne napuštaju svoj kraj ako su bezbedni i sigurni. 
U jesen 1917. godine dogodila se najveca seoba. Samo je iz Kruševa u dva dana iselilo 70 porodica. Iz Restelice, Zli Potoka i Broda mnogo više. Od 118 domaćinstava, koje pominje Jastrebov 70-tih godina XIX vijeka, u Kruševu je 1918. ostalo svega 8. Brod, koji je do balkanskih ratova bio varošica sa mnogobrojnim dućanima, doživljava masovno iseljavanje. Većina odlazi u Tursku, mada je bilo i onih koji su se zaustavili u Tetovu i Skoplju. (Danas u Turskoj živi nekoliko hiljada ljudi poreklom iz Broda, a u Skoplju gotovo 400 porodica. Kruševljani su se nastanili na obalu Crnog mora u selu Jalikej, u blizini Cataldže. Tek poneki starac još govori naš jezik, dok vecina mladih i ne zna gde se Gora nalazi.) 

Prvih godina po dolasku u Tursku, mnogi doseljenici su doživeli još jednu golgotu. I tamo su gladovali i radili najteže poslove - bili su ćumurdžije i fizički radnici. Još gore, veliki broj sposobnih muškaraca je mobilisan i odveden na ratište kod Canakala. Mnogi su, nevini u ratovanju, izginuli. Ostale su žene sa jetimima ne znajući za kojeg su sultana izgubili svoje muževe i očeve. 
Oni koji su ostali u Gori pokušavali su da nekako prežive, mada su se našli na mestu gde se određivala granica između Srbije i Albanije. I pored činjenice da je krajem 1918. rat završen, proći će još mnogo godina dok se, na području Gore, uspostavi kakav-takav mir. Naime, konačna granica izmedu Albanije i Kraljevine SHS (Jugoslavije) bice uspostavljena u martu 1923. godine. Na ovaj način Gora je političkom granicom podeljena na dva dela i tako je ostalo do danas. Dvadeset sela je pripalo Jugoslaviji, dok je 9 sela ostalo u granicama Albanije. Kasnije, posle Drugog svetskog rata, Urvić i Jalovjane pripadaju Makedoniji. 

Dogodilo se nešto neverovatno. Na veoma malom prostoru (tridesetak sela) jedan isti narod decenijama uči školu na tri jezika - srpskom, albanskom i makedonskom. Uči tri kulture i tri istorije a da pritom ništa ne nauči o sebi. Srpske škole su otvorene u Brodu i Restelici 1912. godine, a kasnije (izmedu dva rata) i u Vraništu i Rapči. Albanske škole su otvorene, najpre, u Šištevcu 1924. godine, Zapodu 1927. i u Borju 1928. godine. Makedonske škole su otvorene u Urviću i Jalovjanu nakon Drugog svetskog rata. Tek posle rata na Kosovu, 1999. godine, učinjeni su napori da se u kosovskom delu Gore krene sa školama na bosanskom jeziku, mada je otpor u nekim sredinama veliki i, prvenstveno, dolazi od prosvetnih radnika. Sasvim razumljivo. Oni koji su prošli decenijsku školu otuđivanja, ne mogu tako lako da napuste svoj ideološki oklop. Mnogi su se identifikovali sa knjigama koje su pročitali. 
Situacija nije bila ništa bolja ni u periodu izmedu dva svetska rata. Mnogi su, opet, odlučili da napuste svoj kraj. Tridesetih godina XX veka Goru je zahvatio još jedan iseljenički talas. U ovom periodu promenjena su sva prezimena u Gori kao i na celom Kosovu. Svim prezimenima je dodato vić, tako da su mnogi, cak i Albanci, morali da koriste ta prezimena. Albanci u Kraljevini Jugoslaviji nisu imali svoje škole pa su morali da pohađaju na srpskom jeziku i uče samo ćirilicu, mada je u ovom periodu broj pismenih Albanaca bio ispod 10 odsto. Samo radi ilustracije, u opoljskom (albanskom) selu Bljac osnovna škola se zvala "Car Dušan". Sa istim imenom je bila i škola u Vraništu. 
A što se prezimena tiče, ona ce u Gori i Župi biti albanizovana 1947. godine i ostati takva do devedesetih godina prošloga veka kada, ponovo, pojedinci dodaju vić na kraju. U međuvremenu 60-tih godina XX veka u nekim selima Gore mnoga prezimena će dobiti turske nastavke - ler, lar, lerden, oglu (Begler, Becirler, Kuclar, Džemlar, Ajdarlar, Ljajkolar, Hasanlar, Muratoglu, Mahmutlardan, Ahmetlardan, Mrcolar, Karahasan, Karalija i dr.). Ovo se dogodilo u vreme priprema za novu seobu u vreme Rankovića. Tada su mnogi morali da, najpre, promene prezime i da se privremeno isele u Makedoniju, pa odatle u Tursku. Oni koji su se u međuvremenu "popišmanili" i ostali u Gori, zadržali su već promenjena prezimena. 

VRH STRANICE

 

Poreklo stanovnika gore|| Prva decenija XX veka|| Događaji i prilike|| Balkanski ratovi (1912/1913)-početak agonije|| Prvi svetski rat-veliki egzodus

 

---

 

Obrada Moja Gora tim || © 2013 moja gora. All Rights Reserved ||